Когнитив сэтгэл судлал болон орчин үеийн боловсрол 1-р хэсэг

Нийтлэг үзэл баримтлал, хувь хүн болон нийгмийн төлөвшил нь тэдний ертөнцийн мөн чанар болон харилцан үйлчлэлийн тухай мэдээллийг эзэмшихээс хамаардаг. Өнөөдөр боловсролын арга зүйн хүрээ нь асуудлуудын бүрэн дүр зургийг бүрдүүлж чадаагүй, тэдгээрийн илэрхийлэл, тайлбар, ойлголт бүрэн хөгжөөгүй, хэсэгчилсэн хандлага давамгайлж байна. Түлхүүр үгс: боловсрол, танин мэдэхүйн шинжлэх ухаан, боловсролын философи 1. Танин мэдэхүйн сэтгэл судлалын үндэслэл Мэдээлэл, харилцаа холбооны технологи (ICT)-ийн хурдацтай хөгжил нь зөвхөн мэдээлэлд хандах боломжийг чанарын хувьд хөнгөвчилж, хурдасгаад зогсохгүй шинжлэх ухаан, технологийн салбаруудын мэдээллийг нэгтгэн, мэдээллийн синформизм (өөр өөр мэдээллийн санг нэгтгэх үзэгдэл)-ыг бий болгож байна. ICT-ийн үндэс нь компьютерын тоонжуулалт бөгөөд энэ нь объектын агуулга, утга санаанд хамааралгүйгээр мэдээллийг нэгтгэн боловсруулдаг. Сонирхолтой нь, ерөнхий тоонжуулалт биднийг дахин эртний Грекийн философийн үзэл санаа руу эргүүлэн авчирч байна. Аристотель "Метафизик" бүтээлдээ Пифагорын онолыг тайлбарлахдаа "Байгаль дахь бүх зүйл тоонд суурилдаг, бүх зүйл тоотой төстэй бөгөөд тоонууд нь байгалийн үндэс суурь" гэж өгүүлсэн байдаг ([1], дэвтэр 1, х. 75–76). Гэхдээ ийм синтез нь голлох үүрэг гүйцэтгэхгүй. Субъектив үзэл бодол, сонирхлоос үл хамааран бодит парадигм нь зорилготой хүний үйл ажиллагаанд тулгуурлах бөгөөд байгалийн, физик-техник, шинжлэх ухааны, нийгэм-улс төрийн, эдийн засгийн, олон улсын, цэргийн, соёлын гэх мэт олон төрлийн харилцан үйлчлэлийг нэгтгэнэ. 2. Танин мэдэхүйн сэтгэл судлалын прагматик хандлага Хүн ба байгалийн ертөнц нь салшгүй бөгөөд шинжлэх ухаан, технологи, соёл иргэншлийн хөгжилтэй уялдан улам бүр нарийн төвөгтэй уялдаа холбоотой болж байна. Жишээлбэл, цэргийн улс төрийн асуудлуудыг геополитикийн үүднээс судлах нь оновчтой арга барил юм. Хүмүүс стратегийн болон тактикийн төлөвлөгөө боловсруулж, шийдвэр гарган, үйл ажиллагаа явуулдаг. Эдгээр шийдвэр зөв, оновчтой байх нь бүх чухал хүчин зүйлс болон оролцогч бүх этгээдийг харгалзан үзэхээс шууд хамаарна. Иймээс бодит прагматик асуудлуудыг судлахдаа бид хүний хүрээлэн буй орчин дахь үүрэг оролцоог таньж мэдэхээс илүүтэйгээр субъектив болон объектив асуудлуудын системчилсэн шинжилгээг хийх шаардлагатай.

Энэхүү хандлагад прагматик асуудлуудыг өндөр түвшинд объективчилж, прагматик мэдээллийн харилцан үйлчлэлийг системийн шинжилгээнд суурилсан хүмүүнлэгийн болон байгалийн шинжлэх ухааны асуудал гэж үзэж болно. Энэ нь шинжилсэн прагматик мэдээлэлд тулгуурласан шийдвэр гаргалт болон стратегийн төлөвлөлтийг хамардаг. Прагматик судалгаа болон онолын мөн чанар дараах хоёр хүчин зүйлээс шалтгаална: (i) Мэдээллийн бүрэн байдал, чанар (ii) Прагматик онолуудын хүчин төгөлдөр байдал, зохистой байдал, баталгаажуулалт 3. Мэдээллийн онолын танин мэдэхүйн хандлага Мэдээллийн онол нь мэдээлэлтэй холбоотой асуудал болон технологийн хөгжлийг олон салбарын хандлагаар судалдаг ([2], х. 1). Үүнээс гадна, өөр өөр шинж чанартай нэгжүүдийн мэдээллийн харилцан үйлчлэлийг байгалийн шинжлэх ухаан болон хүмүүнлэгийн ухааны үр дүнг нэгтгэсэн шинэ шинжлэх ухааны судлагдахуун гэж үзэж байна. Энэ бүлэгт прагматик мэдээлэл болон прагматик мэдлэгийн үндэс суурийг шинжилнэ. Прагматик онолуудын бүтэц (архитектоник) нь тусгайлан судлах шаардлагатай сэдэв юм. Мэдээлэл нь аливаа үйл явдлын эхлэл бөгөөд хүний үйлдэл, төлөвлөгөө боловсруулах гол эх сурвалж болдог. Мэдээллийн онолд янз бүрийн төрлийн мэдээллийг обьект болон үзэгдлийн интуитив (зөн мэдрэмжид тулгуурласан) тодорхойлолт гэж ойлгодог ([2], х. 2). Мэдээллийн онолын дагуу, прагматик мэдээлэл (Грек үг "πργματος", "үйлдэл" эсвэл "арга барил" гэсэн утгатай) нь бодит прагматик үйл явцын талаарх өгөгдөл бөгөөд нийгмийн субьектууд (хувь хүн, байгууллага, улс гэх мэт) үүнийг ашиглан шийдвэр гаргаж, үйлдэл хийж, стратегийн төлөвлөгөө боловсруулдаг ([2], х. 2). Бид бодит прагматикийг домог зохиохын оронд хэрэгжүүлэхийг хүсвэл үнэн зөв, найдвартай мэдээллийн баазаас эхлэх ёстой. Физик ертөнц, байгаль нь хүнээс (үйл ажиллагаа явуулагч, ухамсар, оюун санааны эзэн гэж үзэхээс) үл хамааран бүхэлдээ оршин байдаг ([3], х. 155). Энэ утгаараа, физик ертөнц болон түүний бүрэлдэхүүн хэсгүүд нь объектив шинжтэй. Тэдний гол шинж чанар нь шинжлэх ухааны багаж хэрэгсэл болон хүн өөрөө ажиглаж, хэмжиж болохуйц байх явдал юм. Ажиглалт, хэмжилтийн үр дүн нь туршилт, судалгааны үндсэн дээр гарч буй эмпирик өгөгдөл болно. Байгалийн шинжлэх ухааны эмпирик судалгааны арга нь ажиглалт, туршилтын давтагдах чадвараар баталгааждаг бөгөөд энэ нь субъектив (хувь хүний үзэл бодлоос хамаарах) хүчин зүйлсийг шүүн тунгаах, бодитой хүчин зүйлсийг тодруулах, таамаглал дэвшүүлэх, түүнийгээ шалгах боломжийг олгодог. Ажиглалт, хэмжилтийн хэрэгслүүд нь тухайн хүчин зүйлийг шалгах хүсэлтэй ямар ч ажиглагч, судлаачид хүртээмжтэй байх ёстой. Вольмер [4]-ийн санал болгосноор, энэ шаардлагыг "харилцан шалгах боломжтой байх" (intersubjective checkability) гэж нэрлэдэг. Үүнээс гадна, тодорхойлох хэрэгслүүд ойлгомжтой байх ёстой бөгөөд үүнийг "харилцан ойлголцохуйц ойлгомжтой байдал" (intersubjective intelligibility) гэж нэрлэдэг. Энэ тохиолдолд, Вольмерийн "нийтлэг хэлний шаардлага" заавал байх албагүй, учир нь үнэн зөв орчуулга хийх боломжтой байх нь хангалттай юм. Вольмер эдгээр шаардлагыг "объектив байдлын шалгуурууд" гэж нэрлэсэн бөгөөд тэдгээрийг Кузнецов нарын судалгаанд ([5]) хэлэлцсэн байдаг. Мэдлэгийн үйл явцын биологийн асуудлууд болон түүний илэрхийлэл (юуны өмнө хэл)–ийг өргөн хүрээнд судалсан Матурана, Варела нар ([6]) аливаа үзэгдлийн тодорхойлолт (орчуулга) ойлгомжтой байх нь мэдлэгийн зайлшгүй нөхцөл гэж үздэг. Хүний хүлээн авахуй ба танин мэдэхүйн үндэс нь биологийн шинжтэй бөгөөд үүнийг "мэдлэгийн хувьслын онол" (evolutionary theory of knowledge) судалдаг ([4], [6], [7]). Бодит ертөнцийн (физик болон хүмүүнлэгийн талын) ажиглалт, хүлээн авалтад хүний физиологийн тогтолцоо нь физик ертөнц болон хүний бүтээсэн технологийн дэд бүтэцтэй адил жинхэнэ багаж болдог. Хүн-обьектын уялдаа холбоог Лоренц [7], х. 260-д гайхалтай метафороор тайлбарласан байдаг.

Өнөө үед ч реалист хүн зөвхөн гадаад ертөнцийг ажиглаж, өөрийгөө түүний толь гэдгийг ухаарахгүй хэвээр байна. Харин идеалист хүн зөвхөн толиноос харж, гадаад ертөнцөөс харцаа буруулдаг. Ажиглалтын чиглэл нь тэднийг толь нь ойлтгүй ар талтай гэдгийг олж харахад саад учруулдаг. Энэхүү ар тал нь бодит ертөнцөд тусгагдаж буй зүйлстэй холбоотой бөгөөд гадаад ертөнцийг танин мэдэх физиологийн хэрэгсэл нь уг ертөнцтэй адил бодитой юм.

4. Танин мэдэхүй судлалын орчин үеийн хандлага ХХ зууны физикийн нээлтүүдийн гэрэлд обьект ба субьект (лавлагааны хүрээ) нь урьд өмнө бодож байснаас илүү гүнзгий холбоотой болох нь тогтоогджээ. Обьектын хүлээн авалттай хамаарах хамаарал нь физик ертөнцийн салшгүй шинж юм. Лоренцийн тэмдэглэсэн харьцангуй үзэл нь зөвхөн субъектив ойлголт бус, харин бодит физик обьектуудад мөн үйлчилдэг. Бие махбодын үндсэн шинж чанарууд нь лавлагааны хүрээнээс хамааран хувирч болдог. Үүний хамгийн алдартай жишээ нь хэмжээс болон хэлбэр (Лоренцийн товчлол) болон цаг хугацаа, насжилт ("цагны парадокс") юм. Физикийн хуулиудын хамт эдгээр шинж чанарууд нь өөр өөр лавлагааны хүрээнд харилцан адилгүй байж болно. Энэ асуудлыг "өөрийн лавлагааны хүрээ" ашиглан тодорхойлох боломжтой бөгөөд үүгээр тухайн обьект хөдөлгөөнгүй гэж үзнэ. Гэвч харилцан хөдлөж буй олон хэсгээс бүрдэх төвөгтэй системийн хувьд энэ шийдэл хэрэгжих боломжгүй юм. Иймд Вольмерийн "бодит байдлын постулат" буюу "хүлээн авалтаас үл хамаарах бодит ертөнц оршин байдаг" гэсэн санаа (Кузнецов нарын судалгаанд хэлэлцсэн [5]) нь бүрэн хүлээн зөвшөөрөгдөх боломжгүй юм.

5. Энтропи, алгоритм болон комбинаторикийн онолд суурилсан танин мэдэхүйн хандлага Мэдээллийг тоон хэмжээгээр тодорхойлох нь голчлон энтропи [8], алгоритм (Колмогоров) болон комбинаторикийн онол [2] гэсэн гурван хандлагатай холбогддог. Эдгээр хандлагын давуу тал нь хөгжингүй математик аппарат дээр суурилсан явдал юм. Харин сул тал нь тоон тодорхойлолт нь мэдээллийн утга, агуулгыг буюу семантикийн мэдээллийг үнэлэх боломжгүй болгодог. Семантик хандлагыг Бар-Хилел, Карнап нарын алдартай судалгаанд [9] дурдсан бөгөөд Москвагийн семантик сургуулийн үндэслэгчид болох И.А. Велчук, Ю.А. Апресян нарын судалгаагаар хөгжүүлсэн. Байгалийн шинжлэх ухааны олон объект, процессын агуулга тоон хэмжээгээр (функц, матриц, тэгшитгэл гэх мэт) дүрслэгдсэн нь тодорхой зүйл юм. Байгалийн тухай мэдээллийн гол хэсэг нь давтан туршилт хийх боломжтой байх (тоо хэмжээний хуримтлал) шинж чанартай. Энэ үндсэн шинж чанарын үр дүнд байгалийн шинжлэх ухааны өгөгдлийг аливаа судлаач шалгаж, батлах боломжтой байдаг. Харин бодит физик ертөнцийн объектив мэдээллээс ялгаатай нь прагматик өгөгдлийн гол хэсэг нь субъектив байдаг. Үндсэндээ эдгээр нь баримт биш, харин нотолгоо юм. Иймээс бодит загварын гажуудлын магадлал өндөр байдаг. Нийтлэг загвар нь янз бүрийн ажиглагчдын мэдээллийг агуулдаг учраас гажуудлууд нь зөрчилдөөн нэмэгддэг. Түүхэн үйл явцын талаарх мэдээллийг прагматик гэж үзэж болно. Нэгдүгээрт, прагматик өгөгдөл нь мэргэжилтнүүдийн ажиглалтад үндэслэсэн нотолгооноос бүрдэх бөгөөд энэ нь хамгийн өндөр итгэлцэлтэй байдаг. Гэсэн хэдий ч санамсаргүй болон санаандгүй гарсан гажуудлыг харгалзан үзэх ёстой. Хоёрдугаарт, санамсаргүй хүмүүсийн ажиглалтын нотолгоо ордог бөгөөд тэдгээр нь мэдэгдэхүйц бага найдвартай байдаг. Бодит байдалд хувь хүний ажиглалтад тулгуурласан үр дүнг найдвартай гэж үзэх боломжгүй нь ойлгомжтой. Гуравдугаарт, (энэ нь орчин үеийн ертөнцөд хамаарах бөгөөд) прагматик өгөгдөл нь ажиглалтын төхөөрөмжүүд эсвэл төрийн хяналтын системээр бүртгэгдсэн мэдээллийг агуулдаг. Судалж буй үйл явдлыг гар аргаар бүтээсэн зүйлс, байгалийн гаралтай зүйлс, түүхэн эх сурвалж, гэрчийн мэдүүлэг, уран зохиол, соёлын дурсгал, хувийн захидал, шинжилгээний гар бичмэл зэрэг нэмэлт мэдээллээр баяжуулах шаардлагатай. Мэргэжлийн судлаач нь хүний үйл ажиллагааны бүхий л хүрээнээс мэдээллийг авч ашигладаг. Гэсэн хэдий ч тусгай төрлийн (улс төрийн, эдийн засгийн, цэргийн) мэдээлэл гэж байдаг. Үүнд олон улсын гэрээ, төрийн хуулиуд болон зохицуулалтын баримт бичгүүд орно. Хэрэв олон улсын гэрээ, гадаад бодлогын баримт бичиг нь тухайн улсын гадаад бодлогын ашиг сонирхлыг илэрхийлдэг бол хууль, тогтоомжууд нь дотоодын ашиг сонирхол, улс төр, эдийн засгийн оролцогчдын зорилготой нийцдэг (ингэхгүй бол тухайн мэдээлэлд найдах боломжгүй болно). Тиймээс эдгээр төрлийн мэдээлэл, ажиглалтын төхөөрөмжийн бүртгэлүүд нь прагматик үйл явцыг ойлгоход суурь мэдээлэл болдог. Ихэнх тохиолдолд прагматик үйл явц нь туршилтаар давтагдах боломжгүй бөгөөд туршилтыг дахин гүйцэтгэх буюу олон дахин шалгах боломжийг үгүйсгэдэг. Энэ нь прагматик мэдээллийн бас нэг онцлог шинж юм. Байгалийн шинжлэх ухааны туршилт, судалгаа, таамаглалууд заримдаа буруу эсвэл зөрчилтэй байх боломжтой. Гэсэн ч олон дахин турших буюу үржүүлэх замаар тэдгээрийг шалгаж баталгаажуулах боломжтой. Харин прагматик өгөгдөл цаг хугацааны явцад хуримтлагддаг. Зөв тодорхойлж, нарийн шинжилсэн түүхэн туршлага (өргөн хүрээнд) л прагматикийн хуулийг хайх үндэс суурь болох боломжтой. Энэ утгаараа мэдээллийг дур зоргоор тайлбарладаг түүхч, социологич, эдийн засагчдыг бодит прагматикийг гуйвуулдаг хүмүүс гэж үзэж болно.

6. Мэдээллийн онол Хэлзүйн талаас авч үзвэл, "мэдээлэл" (латин. informatio) гэдэг үг нь мэдэгдэл эсвэл тайлбар гэсэн утгатай бөгөөд мэдээллийн эх сурвалж болон хэрэглэгч хоёрын хоорондох харилцан үйлчлэлийг (диалог) илэрхийлдэг. Харилцан үйлчлэл нь хүний үйл ажиллагааны үндэс суурь бөгөөд мэдээллийн харилцан үйлчлэл нь үйл ажиллагааны нэг хэлбэр юм. Иймээс өгөгдлийн хүрээ болон үйлдлийг, үйл явдлын чиг хандлага, тэдгээрийг үүсгэж буй ашиг сонирхол, үг, үйлдэл, шалтгаан ба үр дагавар зэрэгтэй хамтад нь судлах шаардлагатай. Системийн шинжилгээ нь цэвэр оюун ухааны үндсэн дээр чухал, урьдчилан таамаглаагүй үр дүнд хүрэх боломжийг олгодог. Блох [10]-ын хэлснээр, бодит байдлыг хамгийн сайн тайлбарлах арга нь түүний шалтгааныг судлах явдал юм. Үүнээс гадна, зөрчилдөөний шинжилгээ нь үгүйлэгдэж буй мэдээлэл буюу нотолгооны үндсийг хайх ёстой эх сурвалжийг шууд зааж өгдөг. Блох [10] үүнийг "Түүхэн гэрчүүдийг тэдний хүсэлтийн эсрэг ч болов яриулах боломжтой" гэж бичсэн бөгөөд мөн "Би түүхэнд хандах ёстой асуултуудыг мэднэ" хэмээн нэмсэн байна. Хүн, тэр дундаа цөхөрсөн ганцаардагч хүртэл, амьдралынхаа туршид ертөнц болон бусад хүмүүстэй харилцаж байдаг (жишээ нь, Синопын Диоген хүртэл нар, өөрийн торх, түүнтэй зөрчилдөхийг хүсэхгүй байгаа хүмүүс зэрэгтэй харилцдаг байсан). Философийн үүднээс авч үзвэл, хүний оршихуй нь өөртэйгөө, "нөгөө хүн"-тэй болон "бусад"-тай (өөрөөр хэлбэл, нийгэмтэй) хийж буй харилцан яриагаар тодорхойлогддог. Бахтин [11]-ы философийн онолын дагуу (Лекторский [3], х. 17, 36, 46 үүнтэй санал нийлдэг), хувь хүний мөн чанар болон оршихуй нь "өөр нэг хүний дуудлагад" хариу өгөхтэй салшгүй холбоотой бөгөөд "нөгөө хүн" нь хувь хүний зайлшгүй бүрэлдэхүүн хэсэг болдог ([11], х. 35-50). Хүн байгаль болон бусад хүмүүстэй харилцсанаар ойлголт, мэдлэгээ олж авдаг ба энэ нь түүний сэтгэхүй, үйлдэлд нөлөөлдөг. Мэдээллийн онолд, мэдээллийн харилцан үйлчлэл маш чухал үүрэг гүйцэтгэдэг бөгөөд энэ нь хувь хүмүүс болон объектуудын хооронд мэдээлэл солилцох явц бөгөөд улмаар нэг талын мэдээллийн бааз (хадгалагдсан мэдээлэл) өөрчлөгдөхөд хүргэдэг ([2], х. 5). Мэдээлэл дамжуулах технологийн талаар Кузнецов [2], х. 5, 6-д авч үзсэн байдаг. Мэдээллийн харилцан үйлчлэлийг дараах гурван ангилалд хувааж болно: 1. Хиймэл (техникийн) систем дэх мэдээллийн харилцан үйлчлэл – хамгийн энгийн зохицуулагчаас эхлээд дэлхийн хэмжээний компьютерийн сүлжээг хүртэл хамарна. 2. Хосолсон систем дэх мэдээллийн харилцан үйлчлэл – "амьд организм-хиймэл эрхтэн," "хүн-машин," "судлаач-органик бус судлагдахуун" гэх мэт төрөлтэй. 3. Байгалийн (амьд) систем дэх мэдээллийн харилцан үйлчлэл – молекул генетикийн түвшнээс эхлээд нийгмийн харилцааны төвшинд хүртэл өрнөнө. Эдгээр харилцан үйлчлэлүүд нь бодит прагматикийн шийдвэр гаргалтын явцад нягт уялдаа холбоотой байдаг гэдгийг онцлох нь зүйтэй. Сүүлийн жилүүдэд мэдээлэл олж авах, хадгалах, дамжуулах, дүн шинжилгээ хийх урьд өмнө байгаагүй өндөр түвшний системүүд болох компьютерийн системүүд бий болсон ([5], х. 91, лавлагаа). Компьютерийн технологийн гайхалтай хөгжлийн үр дүнд эдгээр системүүд нь семантик (тоон мэдээллийг ухамсарлагдсан мэдээлэл болгон хувиргах) болон прагматик (мэдээллийг зорилготой үйл ажиллагааны мэдлэг болгон хувиргах) асуудлуудыг шийдвэрлэхэд хүний оюун ухаант түнш, зуучлагч, мэдээллийн боловсруулагч болж чадсан.

7. Мэдлэгийн хувьслын онолд суурилсан танин мэдэхүйн хандлага Мэдээллийн харилцан үйлчлэлийн нэг чухал онцлог нь прагматик мэдлэгийн бүрэлдэн тогтох биологийн хүчин зүйлтэй холбоотой бөгөөд үүнд хүний шинж чанарууд ертөнцийг танин мэдрэх (мэдээлэл хүлээн авах) хэрэгсэл төдийгүй хувьсал, хөгжилд оролцогч элементүүд болохын хувьд багтдаг. Энэ хүрээнд биологийн төрөл зүйлүүд төдийгүй хүний оюун ухаан, нийгмийн үйл ажиллагаа ч бүрэлдэн бий болдог. Эдгээр асуудлуудыг мэдлэгийн хувьслын онолд суурилсан судалгаанууд нарийвчлан авч үздэг (жишээ нь, [5] эх сурвалжийг үзнэ үү). Биологийн хүчин зүйлүүд нь гадны ертөнцийн дохио буюу объектив болон субъектив өгөгдөл нь хүний бие махбодын өөр өөр эрхтэн, биологийн системүүд (бүрэлдэхүүн хэсгүүд)-ээр хүлээн авч, тодорхой боловсруулалт, шүүлтүүр, өөрчлөлтөд ордог болохыг харуулдаг ([5], х. 77, 79, 84). Хувьслын хандлагатай уялдуулан, Воллмер дараах байдлаар нэгтгэн дүгнэсэн байдаг:

"Манай танин мэдэхүйн аппарат бол хувьслын үр дүн юм. Субъектив танин мэдэхүйн бүтцүүд нь бодит ертөнцтэй тохирч байдаг, учир нь тэдгээр нь энэ бодит ертөнцөд дасан зохицох явцад бий болсон. Ийм тохиролцоо (бүрэн бус ч бай) амьд үлдэх боломжийг олгодог." ([4], х. 131) Мэдлэгийн хувьслын онолын гол санаа нь хүн төрөлхтөн биологийн төрөл зүйл болон хөгжих явцдаа өөрийн танин мэдэхүйн аппарат, бүтэц зохион байгуулалтыг филогенетикийн хувьд бий болгосон гэсэн ойлголт юм. Энэ нь хувь хүн бүрт төрөлх байдлаар заяагддаг гэдэг нь эргэлзээгүй. Түүнчлэн, төрөлхийн зөн билиг оршин байдгийг нотолж болох юм. Харин эртнээс хөндөгдөж ирсэн нэг асуудал нь: хүн төрөлхөөсөө "төрөлхийн ойлголт" эсвэл "төрөлхийн танин мэдэхүйн хэлбэрүүд"-тэй байдаг уу? гэсэн асуудал юм. Харьцуулбал, энэ асуудлыг хүн төрөлхөөсөө оюун ухааны төгөлдөр хууртай байдаг уу, эсвэл оюуны хөгжлийн сурах бичигтэй байдаг уу? гэсэн асуултаар зүйрлэн авч үзэж болно. Энэ асуудал нь прагматик анализын аргачлалд зорилгыг тодорхойлох өнцгөөс ихээхэн сонирхол татах болно. Мөн дээр дурдсан асуудал нь "мэдээлэл" ба "мэдлэг"-ийн хамааралтай ч салшгүй холбоотой.

Мэдлэгийн суурь нь олон төрлийн мэдээллээс бүрддэг бөгөөд үүнд объект, үйл явдал, процессуудын тодорхойлолт багтана ([2], х. 2). Хоёрдугаар бүлэгт мэдээлэл болон мэдээллийн харилцан үйлчлэлийг аль хэдийн оршин буй үйл явдал хэмээн авч үзсэн бол, доор мэдээллийг хүлээн авах, дахин боловсруулах (олж авах) үйл явцыг зөвхөн мэдлэг, онолын найдвартай байдлыг ойлгоход шаардлагатай тохиолдолд авч үзэх болно. Гибсон [12]-ы тодорхойлсноор, хүлээн авах үйл явц гэдэг нь объект (амьд биет)-ийн өгөгдлийг цуглуулах идэвхтэй үйл явц юм. Энэхүү үзэл баримтлал нь мэдээллийн онолтой нягт уялдаж байна. Мэдээлэл дамжуулагчид нь техникийн хэрэгсэл болон хүмүүс гэсэн хоёр ангилалд хуваагддаг бөгөөд тэдгээр нь үндсэндээ өөр шинж чанартай. Техникийн хэрэгслүүд нь хиймэл гарал үүсэлтэй учраас илүү сайн танигдсан байдаг. Техникийн аливаа мэдээлэл санамсаргүй техник зөөгчөөс компьютерт шилжих боломжтой буюу компьютерийн өгөгдөл хэлбэрээр дүрслэгдэж болно. Иймээс компьютерийн мэдээллийн системүүдийг бүх нийтийн мэдээллийн эквивалент гэж үзэж болох ба алт, мөнгө эдийн засгийн өртгийн эквивалент болон солилцооны хэрэгсэл болдогтой адил юм.

8. Оюун ухааныг тоон хэлбэрээр хэрэгжүүлэх Мэдээллийг компьютероор илэрхийлэх нь алгоритм (холимог) хандлагыг тодорхойлсон санаануудын тоон хэрэгжилт юм. Хоёртын тэмдэгт (0, 1) алийг нь ашиглан үгс, дараагийн алгебрийн үйлдлүүд, дахин давтагдах функцууд (эсвэл алгоритмууд) бүтээгддэг бөгөөд үүнийг философийн хувьд энгийн зүйлсээс нарийн төвөгтэй зүйлс рүү гарах алхам гэж үзэж болно. Энэ нь бүх хэл, текстүүд, дүрс болон дууны хээ, дараалал зэргийг компьютерчилж болох боломжийг бүрдүүлдэг. Битүүдийн буюу метасемантик мэдээллийн дискрет цогц—санаа агуулаагүй компьютерчилсэн өгөгдөл—тодорхой утгуудыг олж, ухаалаг, зорилготой мэдээлэл болох боломжтой. Энэ нь төлөөллийн объектууд зөвхөн холистик perception (хамрах ойлголт) хэлбэрээр үүсч болох тухай хандлагыг няцаадаг. Хэсэгчилсэн мэдээлэл буюу мэдрэмжүүдийг ажиглагдсан объектуудын тусгай шинж чанарууд (шинжүүд) гэж үзэж болно, эдгээрийн тодорхой цогц нь объектыг тодорхойлох (шинжлэх) боломжтой. Практик дээр энэ цогц нь мэргэжлийн шалгалтуудыг гүйцэтгэхэд ашиглагддаг. Үүний адил зарчим нь математикийн онцгой байдалтай холбоотой теоремуудын үндэс суурь юм. Энэ тохиолдолд тодорхой нөхцөлүүдийг хангаж (тодорхой шинжүүдтэй) буй математик объект байж, ганцхан үүсэхийг батлах нь илэрхий болно. Харин хүний мэдрэмжийн биологийн талуудыг судалж үзэхэд илүү төвөгтэй зүйлс үүсдэг. Мэдээлэл олж авах биологийн талуудыг [4, 6, 7, 13, 14] дугаарт нарийвчлан шинжилсэн бөгөөд [5, 15] дугаарт хэлэлцэгдсэн. Хүний мэдрэмжийн төөрөгдлүүд (Мюллер-Лиер төөрөгдөл, Неккер куб, гүн хэмжээний төөрөгдөл гэх мэт), мэдрэхүй бус хүчин зүйлс, гажиг болон тогтворгүй байдал зэргийг мэдэх бөгөөд эдгээрийг одоо судалж байна. Мөн ажиглалт ба хэмжилт хийх техникийг, техникийн болон биологийн шинжтэй байх нь зарчмын хувьд алдаатай байдаг. Жишээлбэл, өндөр томруулалтаар микроскопоор харахад шууд ирмэгийн дагуу зураас татсан шугам нь давхраатай шугам болж харагддаг. Гаднаа шууд шугамыг тэмдэглэхийн тулд ашигладаг татсан будгийн утас (буудаж, сунгасан дараа утас тавигдаж, гадаргууг хүрч, өнхрөн үлдсэн шугам нь үнэхээр шууд шугам биш, гэхдээ нүдэнд шууд шугамтай ялгаагүй байдаг). Микроскопоор үзэхэд шууд шугамын дүрс нь тасралттай цэгүүдийн цуврал болж харагддаг бөгөөд компьютерийн дэлгэц дээрх нарийн гөгөлзсөн хэв маяг нь бодит байдалд таслалтай шугам байдаг. Орчин тойрны бодит байдал ба тухайн хүн өөрийнхөө үндсэн дээр барьсан ертөнцийн хэв маягийн хоорондох ялгааг тодорхойлж хэлэхдээ Р.Бандлер ба Ж.Гриндер нь мэдрэмжийн шүүлтүүрүүд нь нейрофизиологийн, нийгмийн болон хувь хүний шинж чанартай байж болохыг онцолсон байна [16]. Эдгээр асуудлуудыг мөн Кузнецов болон бусад [17] дугаарт хэлэлцжээ. Мөн боловсронгуй мэдээлэл олж авах техникүүд нь бидний ертөнцийн талаарх ойлголтуудыг үндсээр нь өөрчлөх боломжтой. Орчин үеийн өндөр нарийвчлалтай багажуудыг ашиглан хийгдсэн ажиглалтын үр дүнд харааны хувьд хөдөлгөөнгүй, өөрчлөгдөшгүй объектууд ч чичирч, хэлбэр, химийн бүтцээ өөрчилж байж болохыг харуулдаг. Жишээ нь, тогтмол DVD нь хөдөлгөөнгүй хавтгай диск гэж харагддаг ч лазер багаж ашиглан ажиглахад уг диск нь чичирсэн, муруйхан гадаргуутай бөгөөд хэлбэр нь цаг хугацааны явцад өөрчлөгдөж байгааг харуулж байна.

9. Алдааны математик онол Алдаанууд болон төөрөгдлүүд нь аливаа техникийн төхөөрөмжийн шинж чанарууд юм. Жишээлбэл, эдгээрийг алдааны математик онолд судалдаг. Биологийн мэдрэмжүүдийн, тэр дундаа хүний, нарийвчлалыг тодорхойлох ямар ч үндэслэл байхгүй. “Мэдрэмжүүд өөрсдийгөө хуурч чадахгүй” гэсэн өгүүлбэрийн утга юу вэ? Мөн Расселийн “Үнэндээ, мэдрэхүйн төөрөгдөл гэж байхгүй, харин өгөгдөл нь өөр объектуудын шинж чанар гэж буруу тайлбарлагддаг” гэсэн бүдэг "аргумент"-ийг хэрхэн тайлбарлах вэ? ([3], 116-р тал). Физикийн бодит шууд холбоот байдлын үндсэн шинж чанарын үүднээс “бодит зүйлс” нь бодисын үндсэн шинж чанарууд ба ишлэл (ажиглалт) хүрээний хоорондох хамаарлууд байж болох уу? Иймээс догматик шалтгаануудыг эс тооцвол “мэдрэмжүүдийн тодорхой байдал нь мэдрэхүйн онцлог шинж гэж зайлшгүй хэлэх үндэслэл байхгүй”. Мэдрэмж нь төөрөгдөлтэй байж болох нь зөвхөн оюун ухааны үйл ажиллагаа ойлгогдож болохоос бусад шалтгаанаар ч үүсч болох юм ([3], 115-р тал).