Когнитив сэтгэл судлал гэж юу вэ? Part1

 

Танилцуулга

Танин мэдэхүйн сэтгэл судлал гэж юу вэ?

Энгийн тодорхойлолтоос эхэлье, дараа нь илүү гүнзгий авч үзнэ. Танин мэдэхүйн сэтгэл судлал гэж хүний оюун ухааныг шинжлэх ухааны үүднээс судлахыг хэлнэ. Илүү тодруулбал, оюун ухааныг мэдээлэл боловсруулах тогтолцоо гэж үзэн судалдаг шинжлэх ухаан юм.

Энэ тодорхойлолт чухал ач холбогдолтой. Учир нь энэ нь дараах зүйлсийг чиглүүлдэг:

  • боловсруулж буй онолуудын төрөл;
  • судалж буй сэдвүүд;
  • тавигдаж буй судалгааны асуултууд;
  • ашиглагдаж буй аргууд;
  • гаргаж буй дүгнэлтүүд.

Өөрөөр хэлбэл, бараг бүх зүйлд энэ тодорхойлолт нөлөөлдөг гэсэн үг. Гэхдээ энэ тодорхойлолт маргаантай биш гэж хэлэхэд хэцүү. Өөр өөр сэтгэл судлаачид үүнийг өөр өөр өнцгөөс хүлээн зөвшөөрдөг ба зарим нь илүү өргөн, зарим нь илүү нарийн хүрээнд ойлгодог.

Гэсэн ч энэ салбарыг анхлан судалж байгаа хүмүүст зориулсан энэхүү тодорхойлолт нь олон төрлийн онол, санааг ойлгож, тэдгээрийг хооронд нь холбож харахад тустай.

Энэхүү хэсгийн дараагийн хэсэгт бид энэ тодорхойлолтыг дараах гурван гол талаас нь задлан үзэх болно:

  • Сонирхлын хүрээ
  • Судалгаа ба арга зүй
  • Философи ба үндсэн ойлголтууд

Сонирхлын хүрээ

Танин мэдэхүйн сэтгэл судлал бол хүний оюун ухааныг шинжлэх ухааны үүднээс судлах ухаан юм. Энэ нь танин мэдэхүйн сэтгэл судлаачид оюун ухаантай холбоотой бараг бүх зүйлд сонирхолтой байж болохыг харуулдаг. Хэсэг хугацаанд бодоод үзэхэд л энэ нь судлах асар олон сэдэв байгаа гэдгийг ойлгоход амархан.

Гэвч бодит байдал дээр зарим сэдэв харьцангуй бага судлагдсан байдаг бол нэлээд олон сэдэв дээр өргөн хүрээтэй, чанартай судалгаанууд хийгдсэн байдаг. Бид энэ номондоо Их Британийн Сэтгэл Судлалын Нийгэмлэг (British Psychological Society, BPS)-ийн бакалаврын түвшинд чухал гэж үздэг 6 үндсэн чиглэлд төвлөрөх болно.

Эдгээр чиглэлүүд нь танин мэдэхүйн сэтгэл судлал хэр өргөн цар хүрээтэй болохыг харуулж, судалгааг эхлүүлэхэд маш сайн суурь болно. Тэгэхээр бид дараах үндсэн чиглэлүүдийг судлах болно:

  • бодолт ба эрэгцүүлэл (thinking and reasoning);
  • суралцахуй ба ой санамж (learning and memory);
  • хэл (language);
  • хүлээн авахуй буюу мэдрэхүй (perception);
  • анхаарал (attention);
  • ухамсар (consciousness).

Энэ номын туршид бид дараах сэдвүүдийг авч үзнэ:

  • шийдвэр гаргах сэтгэл судлал,
  • асуудал шийдвэрлэх,
  • санах ба мартах,
  • ярих, унших, бичих,
  • хүлээн авч ойлгох, таньж мэдэх,
  • анхаарлаа төвлөрүүлэх ба анхаарлаа хуваарилах зэрэг олон сэдвийг судлах болно.

Танин мэдэхүйн сэтгэл судлалын талаар илүү ихийг мэдэх тусам энэ салбар нь бусад олон судалгааны чиглэлүүдтэй хэрхэн уялддаг болохыг олж харах болно. “Танин мэдэхүй” (cognitive) гэсэн нэр томьёо нь сэтгэл судлал болон шинжлэх ухааны олон салбаруудын философи, арга зүйтэй нягт холбогдсон байдлыг илтгэдэг.

Жишээлбэл, та дараах ойлголтуудыг сонсож магадгүй:

  • танин мэдэхүйн мэдрэлийн шинжлэх ухаан (cognitive neuroscience);
  • танин мэдэхүйн шинжлэх ухаан (cognitive science);
  • танин мэдэхүйн сэтгэл засал (cognitive therapy);
  • танин мэдэхүйн зан үйлийн сэтгэл засал (cognitive behavioural therapy);
  • хөгжлийн танин мэдэхүйн мэдрэлийн шинжлэх ухаан (developmental cognitive neuroscience);
  • амьтдын танин мэдэхүй (animal cognition);
  • нийгмийн танин мэдэхүй (social cognition).

Эдгээр нь тус бүрдээ өргөн хүрээтэй, олон талт судалгааны чиглэлүүд бөгөөд энэ номонд бүрэн хамрагдах боломжгүй. Гэсэн хэдий ч номын сүүлчийн бүлэгт бид танин мэдэхүйн мэдрэлийн сэтгэл судлал (cognitive neuropsychology)-тай танилцана. Энэ нь тархины гэмтэл болон бусад тархины гэмтлийн үр нөлөөг судалдаг бөгөөд эдгээрээс оюун ухааны үйл явцын талаар юу сурч болохыг тодорхойлох зорилготой салбар юм.

Судалгаа ба арга зүй

Судлаачдын тавьдаг асуултууд болон эдгээрт хариу олохын тулд ашигладаг аргууд нь судлагдаж буй сэдэв шигээ өргөн хүрээтэй, олон янз байдаг. Гэсэн хэдий ч ихэнх судалгаанд тулгуур болдог зарим суурь зарчим болон олон жилийн турш өргөн хэрэглэгдэж ирсэн хэд хэдэн түлхүүр арга зүй бий.

Эдгээр арга барилыг энэ бүлгийн дараагийн хэсэгт дэлгэрэнгүй танилцуулах болно. Одоогийн байдлаар мэдэхэд чухал зүйл бол танин мэдэхүйн сэтгэл судлаачид шинжлэх ухааны арга (scientific method)-д ихээхэн тулгуурладаг явдал юм.

Шинжлэх ухааны арга нь санаа, онолуудыг шууд ажиглаж болохуйц, хэмжих боломжтой нотолгоо дээр үндэслэн хөгжүүлэхийг шаарддаг. Энэ нь дараах алхмуудыг агуулдаг:

  1. Санаа гаргах буюу таамаглал дэвшүүлэх (hypothesis generation): Зүйлсийг тайлбарлах боломжит санаа, таамаг гаргах.
  2. Таамаглалыг шалгах (hypothesis testing): Эдгээр таамаглалуудыг батлах эсвэл няцаах сорил, туршилтууд зохион байгуулах.
  3. Ажиглалт ба хэмжилт (observation and measurement): Шууд ажиглаж, хэмжиж болохуйц нотолгоо цуглуулах.
  4. Дүгнэлт хийх (drawing conclusions): Цуглуулсан нотолгоо таамаглалыг дэмжиж байна уу, үгүй юу гэдгийг тодорхойлох.

Эдгээр таамаглал нь онолууд (theories)-ыг хөгжүүлэх, эсвэл тухайн онолд дүгнэлт гаргахад тусалдаг. Шинээр бий болсон эсвэл өөрчлөгдсөн онолууд дээр тулгуурлан дараагийн шинэ таамаглалуудаа дэвшүүлж болно.

Энэхүү онол хөгжүүлэх үйл явц нь танин мэдэхүйн сэтгэл судлал хэрхэн хөгжиж, өөрийн санаануудыг баталгаажуулж байдаг үндсэн механизм юм. Хэрэв энэ үйл явц танд бүрэн ойлгомжгүй байвал дахин нэг уншаад үзээрэй. Учир нь энэ процесс нь танин мэдэхүйн сэтгэл судлаачдын хийдэг ажлын үндэс болж өгдөг.

Философи ба Суурь Ойлголтууд

Аливаа шинжлэх ухааны буюу нийгмийн шинжлэх ухааны салбарт ямар нэгэн зүйлийг судлахын тулд тухайн салбарын философи ба суурь ойлголтуудын талаар тодорхой ойлголттой байх нь чухал. Судлаачид болон онолчид дэлхий ертөнц хэрхэн ажилладаг талаар тодорхой итгэл үнэмшилтэй байдаг бөгөөд эдгээр нь тэдний тавьдаг асуултууд, хийдэг судалгаанууд, гаргадаг дүгнэлтүүдэд ихээхэн нөлөөлдөг.

Аливаа салбарт эдгээр итгэл үнэмшил маш олон янз байж болох ба заримдаа тодорхой илэрхий биш, эсвэл тухайн салбарын бүх судлаачдын хувьд ижил байж ч мэднэ. Гэсэн хэдий ч тодорхой салбарыг тодорхойлдог нийтлэг итгэл үнэмшлийг таних боломжтой.

Танин мэдэхүйн сэтгэл судлалын үндсэн философи нь хүний оюун ухааныг мэдээлэл боловсруулагч систем (information processor) гэж ойлгож болох бөгөөд энэхүү үйл явцыг нарийн ажиглалт болон туршилт хийх замаар нээн илрүүлэх боломжтой гэж үздэг. Энэ нь шинжлэх ухааны ерөнхий арга зүйд тулгуурладаг.

Тиймээс танин мэдэхүйн сэтгэл судлалын гол суурь ойлголтууд нь:

  • оюун ухаан хэрхэн ажилладаг вэ?
  • бид оюун ухааныг хэрхэн судалж болох вэ? гэсэн хоёр үндсэн асуултад төвлөрдөг.

Энэ нь бидний эхэнд өгсөн тодорхойлолт руу буцаж холбогдож байна: танин мэдэхүйн сэтгэл судлал бол оюун ухааныг мэдээлэл боловсруулагч систем гэж үзэн шинжлэх ухааны аргаар судлах ухаан юм.

Танин мэдэхүйн сэтгэл судлалын үүсэл гарал

Оюун ухааныг судлах түүх эртний дэлхийд (антич ертөнц) хамаарахуйц урт удаан түүхтэй ч оюун ухааныг шинжлэх ухааны үүднээс судлах түүх харьцангуй богинохон. Хэзээнээс энэ өөрчлөлт эхэлсэн гэдгийг яг таг онцлох хэцүү ч олон хүн 1879 онд Германд анх байгуулагдсан сэтгэл судлалын лаборатори-ийг чухал үе гэж үздэг.

Энэ лабораторийг Вильгельм Вундт (Wilhelm Wundt) үүсгэн байгуулсан бөгөөд түүний зорилго нь сэтгэл судлалыг философиос тусгаарлаж, илүү объектив, туршилт дээр суурилсан ажиглалтыг шинжлэх ухааны аргаар судлах явдал байв.

Энэхүү лабораторийн үүсгэн байгуулалт нь сэтгэл судлалыг бие даасан шинжлэх ухааны салбар болгон хөгжүүлэхэд томоохон түлхэц болсон гэж үздэг. Энэ үйл явдлаас хойш оюун ухааныг эмпирик нотолгоо дээр тулгуурлан судлах шинэ хандлага үүссэн бөгөөд үүгээрээ орчин үеийн танин мэдэхүйн сэтгэл судлалын үндэс тавигдсан юм.

Танин мэдэхүйн хувьсгал (Cognitive Revolution)

Анхны сэтгэл судлалын лаборатори байгуулагдсан нь маш чухал үйл явдал боловч, магадгүй хамгийн чухал үе бол 1950-аад оны дунд үеэс 1960-аад оны эхэн үе байсан юм. Тухайн үеийн үйл явдлууд болон эдгээр нь орчин үеийн сэтгэл судлалд хэрхэн нөлөөлсөн нь өнөөдөр бидний нэрлэдгээр "танин мэдэхүйн хувьсгал" болжээ.

Энэ хугацаанд гарч ирсэн онолууд нь нэгэн нийтлэг суурьтай байсан:

  • оюун ухааныг шинжлэх ухааны ажиглалтаар судлах
  • оюун ухааныг хүрээлэн буй орчноос мэдээлэл хүлээн авч, боловсруулдаг нарийн төвөгтэй систем гэж үзэх

Танин мэдэхүйн хувьсгалын хөгжлийг илүү тодорхой ойлгохын тулд бид ой санамж (memory)-ийн сэдвийг жишээ болгон авч үзэж болно.

  • 1956 онд сэтгэл судлаач Жорж Миллер (George Miller) “Ид шидтэй тоо долоо, нэмэх хасах хоёр” хэмээх нэртэй алдартай өгүүлэл хэвлүүлсэн. Тэрээр богино хугацааны ой санамжийн хязгаарыг томоохон мэдээллийн хэсгүүдийг нэгтгэх замаар (chunking гэж нэрлэдэг) өргөтгөж болно гэж санал болгосон.

  • 1959 онд Питерсон ба Питерсон (Peterson & Peterson) хэмээх эрдэмтэд утгагүй үсгийн хослолуудыг хэр хурдан мартагддагийг судалж, богино хугацааны ой санамж хэд хэдэн үе шаттайгаар мэдээллийг боловсруулдаг гэж үзсэн.

  • 1960 онд Сперлинг (Sperling) судлаач маш богино хугацаанд хадгалагддаг түр зуурын ой санамж (iconic memory)-ийн оршин байгааг баталж, мэдээллийг боловсруулдаг шатлалтай үйл явцын онолыг дэвшүүлсэн.

Эдгээр судалгаанууд нь өнөөдөр ч танин мэдэхүйн сэтгэл судлалын сонгодог бүтээлүүд хэмээн тооцогддог бөгөөд эдгээр онолууд нь анх удаа эрдэм шинжилгээний төвд тавигдаж эхэлсэн чухал цаг үе байлаа. Дараагийн бүлгүүдэд эдгээр анхны онолууд орчин үеийн сэтгэлгээд хэрхэн нөлөөлсөн талаар дэлгэрүүлэн үзэх болно.

Танин мэдэхүйн сэтгэл судлалын хөгжлийн бусад хүчин зүйлс

Ой санамжийг судлахаас гадна танин мэдэхүйн сэтгэл судлалын бүрэн дүүрэн салбар болж хөгжихөд нөлөөлсөн гол хүчин зүйлс бол өөр олон салбарын судлаачид, тухайлбал хэл шинжлэлчид (linguists) болон компьютерийн шинжлэх ухаанчид (computer scientists)-ын судалгаанууд байлаа.

Мөн Дэлхийн II дайн энэ салбарын хөгжлийг дэмжсэн гэж үздэг. Үүнд хоёр чухал хүчин зүйлс бий:

  1. Судалгааны санхүүжилт: Дайнтай холбоотойгоор цэргийн салбарт анхаарах шаардлагатай болсон сэдвүүд (жишээлбэл: анхаарал төвлөрүүлэх чадвар, бүтээлч байдал, ажиглалт, хүлээцтэй байдал зэрэг) нь танин мэдэхүйн сэтгэл судлаачдад их хэмжээний санхүүжилт авах боломжийг олгосон.

  2. Дайны сөрөг үр дагавар: Дайны улмаас тархи гэмтсэн олон хүн гарч, энэ нь оюун ухаан болон тархины хоорондын холбоог судлах хосгүй боломж болж өгсөн.

Танин мэдэхүйн сэтгэл судлалын баталгаажилт

Танин мэдэхүйн сэтгэл судлалын хөгжлийг баталгаажуулсан чухал үйл явдал бол 1967 онд хэвлэгдсэн Ульрик Найссер (Ulric Neisser)-ийн "Танин мэдэхүйн сэтгэл судлал" хэмээх ном байлаа. Энэ ном нь зөвхөн нэр томъёог (cognitive psychology) албан ёсны болгож зогсохгүй, мөн мэдээлэл боловсруулах загварууд (information-processing models)-ын ач холбогдлыг бататгасан юм.

Мөн танин мэдэхүйн сэтгэл судлалын чиглэлээр олон үндэсний болон олон улсын конференц, судалгааны лабораториуд, судалгааны багууд байгуулагдсан. Энэ үе бол танин мэдэхүйн сэтгэл судлалын хувьд гайхалтай сонирхолтой бөгөөд хөгжлийн түүхэндээ чухал үетэй цаг хугацаа байсан юм.

Танин мэдэхүй ба Зан үйлийн сэтгэл судлал (Cognition and Behaviourism)

Танин мэдэхүйн сэтгэл судлалын үүсэл хөгжилтэй холбоотой түүхийг ярихдаа энэ чиглэлийн сэтгэл судлаачдын хөгжүүлэхийг зорьж байсан онолууд болон тухайн үед ноёрхож байсан зан үйлийн сэтгэл судлалын (Behaviourism) онолуудын ялгааг онцлон авч үздэг.

Зан үйлийн сэтгэл судлал нь маш энгийнээр хэлбэл, сэтгэл судлалыг дотоод сэтгэцийн үйл явцыг авч үзэлгүйгээр, зөвхөн илэрхий харагдах зан үйлийн хамаарлыг судалж болно гэж үздэг үзэл суртал юм. Өөрөөр хэлбэл, хүний сэтгэл зүйд юу болж байгааг тайлбарлахдаа оюун ухаан, ухамсар, дотоод бодол зэргийг онолын түвшинд авч үзэх шаардлагагүй гэж үздэг байв.

Гэхдээ танин мэдэхүйн сэтгэл судлалын тодорхойлолттой адил, зан үйлийн сэтгэл судлалын энэ тодорхойлолт мөн маргаантай байж болно. Ялангуяа, ийм хатуу байр суурийг “хүчтэй зан үйлийн онол” (strong behaviourism) гэж нэрлэх нь бий. Энэхүү ойлголт нь танин мэдэхүйн сэтгэл судлалын гол онцлогийг ойлгоход чухал ач холбогдолтой. 

Танин мэдэхүйн ба зан үйлийн сэтгэл судлалын ялгаа

  • Зан үйлийн сэтгэл судлаачид: Дотоод оюун санааны бүтэц, үйл явцын талаар онол боловсруулахыг зориглодоггүй. Тэдний хувьд зөвхөн хүний харагдахуйц зан үйл-ийг ажиглаж, хариу үйлдэл ба өдөөгч хүчин зүйлсийн (stimulus-response) хоорондын хамаарлыг судлах нь хангалттай гэж үздэг.

  • Танин мэдэхүйн сэтгэл судлаачид: Хүний зан үйлээс гадна дотоод сэтгэцийн үйл явц (internal mental processes)-ыг судалж, тайлбарлахыг зорьдог. Тэд оюун ухаан, анхаарал, ой санамж, шийдвэр гаргалт зэрэг дотоод процессуудыг онолын төвд байрлуулдаг бөгөөд эдгээрийг судалгааны гол сэдэв гэж үздэг.

Энэ ялгаа нь сэтгэл судлаачдыг дараах асуултыг тавихад хүргэдэг:

  • Аль нь илүү үр дүнтэй арга вэ?
  • Зөвхөн зан үйлд төвлөрөх нь үр дүнтэй юу?
  • Эсвэл бид хүний дотоод сэтгэл зүй, оюун ухааны бүтэц, үйл явцыг тайлбарлаж чадна гэж үзэх үү?

Сүүлийн 50 жилийн хугацаанд танин мэдэхүйн сэтгэл судлал нь сэтгэл судлалын голлох чиглэл болж, зан үйлийн сэтгэл судлалаас давамгайлсан гэж хэлж болно. Яагаад вэ? Учир нь танин мэдэхүйн сэтгэл судлал нь хүний оюун ухааныг илүү гүн гүнзгий судлах боломж олгосон. Үүнээс гадна, шинжлэх ухааны дэвшил, ялангуяа тархины судалгаа (neuroscience) болон компьютерийн шинжлэх ухаан-ы хөгжлийн ачаар дотоод сэтгэцийн үйл явцыг судлах илүү нарийвчилсан аргачлалууд бий болсон.

Өнөөдөр танин мэдэхүйн сэтгэл судлал нь хүний зан үйлийг ойлгох, тайлбарлахад зан үйлийн сэтгэл судлалаас илүү өргөн хүрээг хамарч байгаа бөгөөд орчин үеийн сэтгэл судлалын үндсэн салбаруудын нэг болжээ.

Орчин үеийн Танин мэдэхүйн сэтгэл судлал

Танин мэдэхүйн сэтгэл судлал өнөө үед сэтгэл судлалын салшгүй чухал хэсэг хэвээр байна. Анхны судалгааны бүтээлүүдийг нийтэлдэг сэтгүүлүүдийн тоо тасралтгүй нэмэгдэж, судлаачид танин мэдэхүйн сэтгэл судлал нь бусад шинжлэх ухааны салбаруудад хэрхэн хувь нэмэр оруулах талаар илүү их анхаарал хандуулах болсон.

Танин мэдэхүйн сэтгэл судлалын багш, судлаачид тусгайлсан судалгааны лабораториуд, үндэсний болон олон улсын сэтгэл судлалын нийгэмлэгүүд, хурал, зөвлөгөөнүүдээр дамжуулан тасралтгүй дэмжлэг авч байна. Үүнээс гадна технологи улам бүр хөгжиж, шинэ, сонирхолтой судалгааны аргууд бий болсоор байгаа нь судалгааны үр өгөөжийг нэмэгдүүлэхэд ихээхэн нөлөөлж байна.

Дэлхийн өнцөг булан бүрийн сэтгэл судлалын оюутнууд танин мэдэхүйн сэтгэл судлалын онол, санаа, судалгааны аргуудыг хичээлийн хөтөлбөрийнхөө төв хэсэгт судалж, эдгээр мэдлэгээ ашиглан олон улсын түвшинд шинэ үеийн судлаачид, багш нар болж төлөвшиж байна.

Товчхондоо, танин мэдэхүйн сэтгэл судлал өнөөгийн сэтгэл судлалын эрүүл, хөгжил дэвшилтэй (бас аз жаргалтай) нэгэн чухал салбар хэвээр байгаа юм. 

Шинжлэх ухааны мөн чанар

Танин мэдэхүйн сэтгэл судлал нь хүний оюун ухааныг шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр судалдаг гэдэг нь энэ салбарын хамгийн чухал онцлог гэдгийг та сурсан. Гэхдээ шинжлэх ухаанд суурилсан энэ хандлага нь зөвхөн танин мэдэхүйн сэтгэл судлалд хамааралтай биш бөгөөд сэтгэл судлалын бусад олон салбарт ч адилхан чухал байр суурь эзэлдэг.

Comments

Post a Comment